Tóm tắt theo Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam
Họa sĩ vẽ minh họa: Phạm Hà Hải

Ngày xưa, vua Hùng Vương thứ ba có một người con gái nhan sắc như tiên, đặt tên là Tiên Dung. Tiên Dung không muốn lấy chồng, chỉ ham thích phong cảnh, thường ngao du khắp nơi. Được vua cha nuông chiều, mỗi năm vào mùa xuân, Tiên Dung ngồi thuyền du ngoạn, có khi ra tận ngoài biển, lắm lúc mê cảnh đẹp quên về.

Thuở ấy, ở làng Chử Xá có người tên là Chử Cù Vân, và con trai tên là Chử Đồng Tử. Nhà họ Chử nghèo, trong nhà chỉ còn một chiếc khố. Hai cha con phải thay phiên nhau mà mặc mỗi khi ra ngoài. Khi người cha bị bệnh nặng sắp mất, dặn con giữ khố lại, còn cứ chôn mình xác trần. Chử Đồng Tử không nỡ để cha chết ở trần, mới dùng chiếc khố độc nhất liệm cha mà đem chôn. Từ đó Chử Đồng Tử không có gì che thân, đợi đến đêm mới đi ra câu cá, ban ngày thì dầm nửa người dưới nước, đến gần thuyền để bán cá hoặc xin ăn.

Một hôm, thuyền rồng chở công chúa Tiên Dung đến vùng đó. Nghe tiếng chuông trống, đàn sáo, lại thấy cờ quạt, Chử Đồng Tử hoảng sợ, chui vào bụi lau nấp mình rồi phủ cát lên che người.

Thuyền rồng ghé vào bờ, Tiên Dung lên chơi trên bãi, thấy cảnh thanh tú, sai người hầu quây màn ở bụi lau để làm nơi cho mình tắm, đúng ngay vào chỗ Chử Đồng Tử nấp. Đến khi Tiên Dung xối nước, cát trôi để lộ thân hình trần của người trai lạ. Nàng ngạc nhiên hỏi chuyện mới rõ tình cảnh của Chử Đồng Tử, nghĩ ngợi bảo chàng:

“Tôi đã định không lấy chồng, nay tình cờ gặp chàng thế này, chắc do là trời xui khiến. Chàng dậy mà tắm rửa đi!”

Rồi Tiên Dung lấy quần áo cho Chử Đồng Tử mặc, rồi cùng đưa xuống thuyền. Nàng nghĩ là duyên tiền định, đòi kết làm vợ chồng. Rồi hôn lễ của công chúa được cử hành ngay trên sông.

Nghe tin này, vua cha giận dữ ban lệnh cho công chúa không được về cung.  Tiên Dung bèn cùng chồng mở chợ Hà Thám. Ở đó có phố xá, khách buôn lui tới giao thương ngày càng phồn thịnh.

Một hôm, có khách buôn rủ Tiên Dung đem vàng ra nước ngoài, mua hàng về bán sẽ có lãi to. Tiên Dung bàn với chồng theo thuyền đi buôn. Đến một hòn núi giữa biển, thuyền ghé lấy nước ngọt, Chử Đồng Tử vui chân trèo lên cái am nhỏ trên núi gặp một đạo sĩ trẻ tên là Phật Quang. Chuyện trò ý hợp tâm đầu, Chử Đồng Tử theo lời Phật Quang giao vàng nhờ khách buôn đi mua hàng còn mình thì ở lại học đạo.

Ngày thuyền trở lại, Chử Đồng Tử theo về đất liền. Khi từ giã, Phật Quang tặng Chử Đồng Tử một cái gậy, một cái nón và bảo: “Đây là vật thần thông”.

Về đến nhà Chử Đồng Tử truyền đạo lại cho vợ. Tiên Dung giác ngộ bèn bỏ việc buôn bán để cùng chồng tìm thày học đạo. Một hôm trời tối, hai vợ chồng đi đã mệt mà chưa thấy nhà cửa đâu, mới dừng bước lại, cầm gậy che nón nằm dưới mà nghỉ. Vào khoảng nửa đêm, tự nhiên chỗ ấy nổi lên thành quách, cung điện bằng châu ngọc và kho tàng đầy đủ của cải, màn gấm chiếu hoa, lại thêm tiên đồng ngọc nữ, tướng sĩ lính hầu quanh hai vợ chồng.

Sáng hôm sau, dân ở quanh vùng đều lấy làm ngạc nhiên, mang lễ vật đến xin làm tôi tớ. Họ vào thành thấy các quan văn võ, lính tráng đông đảo như một nước riêng.

Hùng Vương được tin báo cho là con gái làm loạn, vội phái quân đi đánh. Đoàn quân sĩ nhà vua gần tới nơi, bộ hạ Tiên Dung xin ra chống cự, nàng cười mà bảo rằng:

“Tất cả mọi việc đều do ở trời chứ không phải tự ta. Ta đâu dám cự lại phụ vương. Sống hay chết đều nhờ ở trời, dẫu ta có bị phụ vương giết cũng không dám oán hận”.

Trời đã tối, quân của Hùng Vương không kịp tấn công, dừng lại đóng ở bãi Tự Nhiên, cách đối phương một con sông lớn. Đến nửa đêm trời bỗng nổi bão, sóng gió cuồn cuộn, nhổ cây ở bãi, đại quân của Hùng Vương rối loạn. Trong chốc lát thành quách cung điện và bộ hạ của hai vợ chồng Tiên Dung đều bay cả lên trời. Sáng hôm sau, người ta kinh dị thấy chỗ đó đã hóa thành một cái đầm lớn. Dân chúng bèn lập đền thờ để cúng tế hàng năm, gọi đầm ấy là đầm Nhất Dạ (Một đêm), thuộc phủ Khoái Châu (tỉnh Hưng Yên ngày nay).

Xem thêm các truyện cổ tích khác: